پوکی استخوان و روش پیشگیری، تشخیص و درمان آن چیست؟

در این مطلب فراگیر آموزشی در بخش تندرستی، سلامت و بهداشت مجله اینترنتی ایبوم به موضوع پوکی استخوان ، عوامل ایجاد، راه‌های تشخیص و درمان این بیماری خواهیم پرداخت. پس تا پایان با ما همراه باشید و در صورتی که تجربه‌ای در این زمینه دارید با دیگر خوانندگان ما در بخش نظرات در میان بگذارید.

© هرگونه برداشت از داده‌های این تارنما تنها با ذکر نام مجله اینترنتی ایبام و لینک مطلب به عنوان منبع مجاز است.

پوکی استئوپروز استخوان چیست؟

نام دیگر بیماری پوکی استخوان استئوپروز (Osteoporosis) است. این بیماری جزو شایع‌‌‌‌ترین بیماری استخوان در کل دنیاست. زمانی که تعداد لایه‌‌‌‌های استخوانی و ضخامت آن‌‌‌‌ها کاهش پیدا می‌‌‌‌کنند و به اصطلاح کم‌‌‌‌تراکم می‌‌‌‌شوند، استخوان‌‌‌‌ها دچار پوکی شده اند. استخوان‌‌‌‌ها بافت‌‌‌‌هایی کاملا زنده هستند؛ یعنی دارای رگ‌‌‌‌های خونی و سلول‌‌‌‌های زنده هستند و همچنین رشد می‌کنند.

بافت استخوان شبیه به یک داربست سه بعدی اسفنجی شکل است که از پروتئین درست شده‌‌‌‌. این بافت اسفنجی باعث می‌‌‌‌شود که علاوه بر مستحکم شدن استخوان، وزن آن نیز سبک باشد. لایه‌‌‌‌ای ازکلسیم روی این بافت اسفنجی قرارگرفته که کاملا سفت و فشرده است. استخوان‌‌‌‌های بدن قادر به ترمیم بافت‌‌‌‌های خود هستند.

از زمان تولد یک نوزاد تا زمان پیری او، بافت‌‌‌‌های استخوانی‌‌‌‌ به طور دائم در حال جذب شدن و تولید دوباره هستند. در سن بیست سالگی حجم تولید بافت‌‌‌‌های استخوانی به اوج خود می‌‌‌‌رسد اما از بیست سالگی به بعد فرایند تولید و ترمیم سلول‌‌‌‌های استخوانی به تدریج کم و کمتر می‌‌‌‌شود تا جایی که در سنین بالاتر این تعادل در جذب و ترمیم کاملا از بین رفته و سلول‌‌‌‌های استخوانی جدید خیلی کمتر از قبل تولید می-شوند؛ در نتیجه حفره‌‌‌‌های بافت اسفنجی بزرگ‌‌‌‌تر شده، استحکام استخوان کم شده و امکان شکستن آن بیش‌تر می‌‌‌‌شود.

چرا پوکی استخوان می‌‌‌‌گیریم؟

این مورد می تواند به مسائل گوناگونی مربوط باشد مانند جنسیت بیمار، اندازه هیکل و جثه شخص، سن، تبار و نژاد، هورمون‌های جنسی، تغذیه، غدد، داروها، قائدگی، تاثیرات ژنتیک خانوادگی، بیماری‌های دیگر و…. بعضی از عوامل بروز این بیماری در کنترل فرد و یا قابل تغییر نیستند؛ در ادامه به این عوامل اشاره شده است.

عوامل غیرقابل تغییر

• جنسیت : معمولا زنان بیشتر از مردان دچار پوکی استخوان می‌‌‌‌شوند. مطالعات نشان داده‌‌‌‌اند که از هر دو زن بالای ۶۵ سال یک نفر دچار شکستگی ناشی از پوکی استخوان می‌‌‌‌شود و در مردان بالای ۶۵ سال از هر پنج مرد، یک نفر دچار این نوع از شکستگی‌‌‌‌ها می‌‌‌‌شود.
• سن : هرچه سن افراد بالاتر می‌‌‌‌رود، احتمال بروز این عارضه نیز در آن‌‌‌‌ها بیش‌تر می‌‌‌‌شود.
• عوامل موروثی و سابقه‌‌‌‌ی خانوادگی : اگر پدر،مادر و یا خواهر و برادر فرد دچار پوکی استخوان شده باشند، احتمال بروز این بیماری در فرد بیشتر است.
• جثه‌‌‌‌ی فرد : معمولا در بین افرادی که جثه‌‌‌‌ی آن‌‌‌‌ها ریز و کوچک است و بیش از حد لاغر هستند، احتمال بروز پوکی استخوان بیشتر است.
• نژاد : شیوع بیماری پوسیدگی استخوان در بین نژاد آسیایی (به ویژه شرق آسیا) و سفیدپوست‌‌‌‌ها (زنان قفقازی) به مراتب بیشتر از بقیه‌‌‌‌ی نژادهاست. نژاد آفریقایی استخوان‌‌‌‌های مستحکمی نسبت به بقیه نژاد‌‌‌‌ها دارند.

عوامل تغییرپذیر و قابل کنترل

برخی از عوامل بروز پوکی استخوان در فرد تا حدودی قابل کنترل و تغییر هستند؛ مثل:

• هورمون‌‌‌‌های جنسی : این هورمون‌‌‌‌ها روی میزان جذب و تولید سلول‌‌‌‌های استخوانی تاثیرگذارند. کاهش ترشح هورمون استروژن در زنان و تستوسترون در مردان یکی از موثرترین علل مبتلای فرد به پوکی استخوان به شمار‌‌‌‌ می‌‌‌‌رود. ترشح هورمون استروژن در زمان یائسگی و برخی از روش‌‌‌‌های شیمی درمانی به مقدار زیادی کاهش پیدا می‌‌‌‌کند؛ کاهش هورمون استروژن تقریبا پنج الی ده سال بعد از یائسگی شروع می‌‌‌‌شود. ترشح هورمون تستوسترون در مردان با بالارفتن سن و درمان سرطان پروستات می‌‌‌‌تواند کاهش پیدا کند.
• مشکلات مربوط به بعضی از غدد : بیماری پاراتیروئید پرکار و غدد آدرنالین نیز در بروز این بیماری تاثیرگذارند.
• عوامل تغذیه‌‌‌‌ای : اگر فردی به مدت طولانی در معرض کمبود کلسیم و ویتامین دی قرار بگیرد، می‌‌‌‌تواند به بیماری پوکی استخوان مبتلا شود. فردی که دچار اختلالات خوردن مثل اختلال کم اشتهایی است، به دلیل کمبود دریافت مواد ضروری برای بدن مثل کلسیم، و آمنوره یا توقف قائدگی (در زنان) که هر دو ناشی از این اختلال است، به شدت در معرض بروز پوکی استخوان قرار دارد.
• جراحی دستگاه گوارش : کوچک کردن اندازه‌‌‌‌ی معده با جراحی، عمل بای پس معده، و یا برداشتن بخشی از روده نیز بروز این بیماری در فرد را افزایش می‌‌‌‌دهند.
• مصرف داروها : مصرف طولانی مدت برخی از داروها مثل داروهای کورتیکواستروئید، داروهای پیشگیری و درمان تشنج، افسردگی، رفلاکس، سرطان و رد پیوند اعضا با پوکی استخوان مرتبط هستند.
• برخی از بیماری‌‌‌‌ها : ابتلا به بیماری آرتریت روماتوئید به دلیل نیاز به مصرف کورتن و عدم توانایی در انجام فعالیت‌های بدنی و همچنین تاثیر خود بیماری در کاهش تراکم استخوان‌‌‌‌های اطراف مفصل، ابتلا به پوکی استخوان را افزایش می‌‌‌‌دهد. بیماری های کبدی، بیماری ارثی استخوان سازی ناقص و سندروم مارفان، بیماری گوارشی سلیاک، بیماری التهاب روده و عدم تحمل لاکتوز نیز احتمال ابتلا به پوکی استخوان را بالا می‌برند.
  افرادی که مبتلا به آسم هستند به دلیل مصرف مداوم کورتن و ترس از آلرژی به شیر و لبنیات و عدم مصرف آن‌‌‌‌ها، عدم انجام فعالیت‌‌‌‌های بدنی به دلیل پیشگیری از بروز حمله‌‌‌‌های تنگی نفس نیز در معرض ابتلا به پوکی استخوان قرار دارند.
  افراد دیابتی نیز به دلیل کم بودن سطح انسولین در بدنشان ممکن است بیشتر از افراد سالم دچار پوکی استخوان شوند، چون انسولین جزو هورمون‌‌‌‌های رشدی است که تراکم استخوان‌‌‌‌ها را افزایش می‌‌‌‌دهد.
• روش زندگی : عدم ورزش و بی تحرکی، پشت میز نشینی، مصرف الکل و سیگار همگی جزو عوامل موثر بر بروز پوکی استخوان هستند. انجام ورزش‌‌‌‌هایی مثل پیاده‌‌‌‌روی و دویدن، تمرین با وزنه باعث افزایش تراکم استخوان می‌‌‌‌شود.

چگونه از پوکی استخوان جلوگیری کنیم؟

برای پیشگییر از پوکی استخوان مخصوصا در سنین بالاتر رعایت موارد ویژه در روش زندگی کاملا موثر است. در این بخش به این موارد خواهیم پرداخت.

کلسیم و ویتامین D

یکی از ساده‌‌‌‌ترین راه‌‌‌‌ها برای پیشگیری از پوکی استخوان داشتن سبک سالم و صحیح تغذیه‌‌‌‌ای است. رژیم غذایی سالم و ذخیره‌‌‌‌ی کلسیم Calcium کافی در بدن از دوران کودکی به ویژه در دخترانی که در بزرگسالی دوران بارداری و شیردهی را می‌‌‌‌گذرانند، باعث می‌‌‌‌شود به پوکی استخوان دچار نشوند. از دوران کودکی اگر در سبد غذایی روزانه هر فرد سه واحد کلسیم و عدم کمبود ویتامین دی وجود داشته‌‌‌‌باشد، به طور طبیعی از پوکی استخوان یا عوارض آن پیشگیری می‌‌‌‌شود.

سه واحد کلسیم می‌‌‌‌تواند شامل شیر، پنیر، ماست، دوغ و کشک باشد. ویتامین دی مورد نیاز بدن نیز از طریق نور آفتاب و مواد غذایی مثل ماهی، زرده تخم‌‌‌‌مرغ و جگر قابل تامین است. ویتامین دی باعث جذب کلسیم می‌‌‌‌شود به همین دلیل ممکن است مصرف کلسیم در برخی از افراد کافی باشد ولی چون به کمبود ویتامین دی دچارند این کلسیم به طور کامل جذب نشود و در طول زمان دچار کمبود کلسیم شوند.

نمک و نوشابه گازدار و عدم جذب کلسیم

مصرف بیش از حد نمک و نوشابه‌‌‌‌های گازدار نیز مانع جذب کلسیم می‌‌‌‌شود. اگر امکان مصرف این مواد غذایی برای شما فراهم نیست می‌‌‌‌توانید از مکل‌‌‌‌های ویتامین دی و کلسیم با دستور پزشک استفاده کنید. البته نوشیدن قهوه و چای نیز تا اندازه‌ای می‌توانند از جذب شدن کلسیم جلوگیری کنند.

تاثیر ورزش، الکل و سیگار و دخانیات

انجام ورزش و فعالیت بدنی نیز موجب ترشح هورمون رشد شده و توده‌‌‌‌های استخوانی را افزایش می‌‌‌‌دهد. در برابر کشیدن سیگار، قلیان، ماریجوانا و دیگر دخانیات و البته مصرف الکل می‌تواند این بیماری را تشدید کند.

راه‌‌‌‌های تشخیص پوکی استخوان

با این‌‌‌‌که پوکی استخوان به تدریج و طی مدت زمان طولانی در بدن اتفاق می‌‌‌‌افتد ولی متاسفانه هیچ علائم بالینی و ظاهری و یا دردی ندارد و فرد مبتلا تنها زمانی متوجه این عارضه می‌‌‌‌شود که با زمین خوردن و ضربه‌‌‌‌های کم فشار (در موارد شدید حتی گاهی با یک سرفه) به راحتی شکستگی‌‌‌‌هایی در استخوان‌‌‌‌هایش ایجاد شود.

گاهی اوقات فرد مبتلا با یک حرکت ناگهانی دچار شکستگی می‌‌‌‌شود ولی ازآنجایی که جز درد هیچ علامت دیگری مثل تورم ندارد، فکر نمی‌‌‌‌کند که ممکن است این درد ناشی از شکستگی باشد و چون شکستگی و درد ناشی از آن بعد از مدتی خودبه‌‌‌‌خود برطرف می‌‌‌‌شود فرد متوجه وجود پوکی استخوان نمی‌‌‌‌شود، تا جایی که این دردها مرتبا هر چند وقت یکبار تکرار شوند.

البته علائمی مثل درد مفاصل، کمر درد مزمن که با ایستادن و راست نشستن بدتر می‌‌‌‌شود ولی با دراز کشیدن درد آن بهبود پیدا می‌‌‌‌کند و نیز کوتاه شدن قد در طول زمان می‌‌‌‌توانند زنگ خطرهایی برای وجود این بیماری در فرد باشند. تمام استخوان‌‌‌‌های بدن در معرض این شکستگی‌‌‌‌ها قرار دارند ولی شکستگی استخوان‌‌‌‌های مفصل ران و لگن، مچ دست و انتهای استخوان ساعد، و به خصوص ستون فقرات، جزو رایج ترین شکستگی‌‌‌‌های ناشی از این بیماری هستند.

شکستگی‌‌‌‌هایی که در ستون فقرات روی می‌‌‌‌دهند باعث بروز کمردرد‌‌‌‌های شدید، فشردگی مهره‌‌‌‌های کمر، کاهش قد و ایجاد قوز و خمیدگی در کمر فرد می‌‌‌‌شوند. شکستگی‌‌‌‌های لگن جزو پردردسرترین نوع شکستگی‌‌‌‌ها هستند چون فردی که لگن او شکسته نمی‌‌‌‌تواند به راحتی از پس زندگی شخصی خود برآید.

تست تراکم استخوان

یکی از راه‌‌‌‌های تشخیص پوکی استخوان انجام تست‌‌‌‌های تراکم استخوان مثل تست با اشعه ایکس است که درجه‌‌‌‌ی پوکی استخوان را نیز نشان می‌‌‌‌دهد. انجام سنجش تراکم استخوان معمولا ۵ تا ۱۵ دقیقه طول می‌‌‌‌‌‌‌‌کشد و فرد مبتلا در معرض دوزهای پایینی از اشعه ایکس قرار می‌‌‌‌گیرد. همچنین با رادیوگرافی معمولی، سی‌‌‌‌تی‌‌‌‌اسکن و ام‌‌‌‌آرآی می‌‌‌‌توان پی به وجود پوکی استخوان برد. معمولا خطوط داخل بخش اسفنجی استخوان‌‌‌‌های فرد مبتلا کم شده و لایه‌‌‌‌های استخوان نازک می‌‌‌‌شوند. درست مانند عکسبرداری رنگی از رحم که بی خطر است.

چه کسانی باید تست تراکم استخوان بدهند؟

پزشکان توصیه می‌‌‌‌کنند که زنان بالای ۶۵ سال و مردان بالای ۷۰ سال، افرادی که سیگار و الکل زیاد مصرف می‌‌‌‌کنند، کسانی که وزن آن‌‌‌‌ها کمتر از ۵۸ کیلو است، افرادی که به مدت طولانی از استروییدها مصرف کرده‌‌‌‌اند حتما تست تراکم استخوان را به منظور تشخیص به موقع پوکی استخوان انجام دهند.‌‌‌‌ تست تراکم استخوان معمولا هر دوسال یکبار نیاز به تکرار دارد.

راه‌‌‌‌های درمان پوکی استخوان چیست؟

مصرف داروهای ضد پوکی استخوان، مصرف ویتامین دی و کلسیم، ورزش و سبک زندگی سالم، عدم مصرف سیگار و مشروبات الکلی می‌‌‌‌توانند تا حدی سرعت پیشروی پوکی استخوان را کاهش دهند.

زمانی که در اثر پوکی استخوان شکستگی‌‌‌‌های ریز در ستون فقرات ایجاد می‌‌‌‌شود، این شکستگی‌‌‌‌ها معمولا در طول یک الی دو ماه با استراحت، مصرف دارو و محدودکردن حرکات مهره‌‌‌‌های کمر با استفاده از کمربندهای طبی یا بریس‌‌‌‌های تخصصی، خودبه‌‌‌‌خود بهبود پیدا می‌کنند. در صورتی که درد ناشی از شکستگی کمر بیش از حد شدید باشد باید از طریق عمل جراحی (کیفوپلاستی یا ورتبروپلاستی) شکستگی را درمان کرد. در این عمل جراحی از طریق وارد کردن یک بالون به داخل مهره‌‌‌‌ی آسیب دیده، ابتدا شکل مهره را به حال قبلی برمی‌‌‌‌گردانند و سپس بالون را خارج کرده و در جای خای سیمان استخوانی تزریق می‌‌‌‌کنند.

آمار در ایران

طبق آمار در دست نزدیک به ۱۵ درصد از ایرانیان در سال ۸۰ دچار این بیماری بودند و در سال ۹۰ این میزان به ۳۴ درصد افزایش پیدا کرد. برپایه‌ی همین آمارها زنان ایرانی بالا ۵۰ سال دارای میزان قابل توجه از پوکی استخوان هستند که در نتیجه احتمال شکستگی استخوان را در ایشان افزایش می‌دهد. آمارهای دیگر نشان از این دارد که ۵/۴ درصد از مردان ایرانی و ۸% از زنان ایرانی دارای پوکی استخوان بوده و ۳۵% دچار درجه‌های کم‌تر کاهش تراکم استخوان می‌باشند. این میزان در میان مردا نیز در حال افزایش است. منبع ایرنا