امروز با بخش چهارم یا همان درس ۴ از مجوعه مقالات علمی روانشناسی، برگردان شده توسط همکاران ما در بخش علمی-پژوهشی تارنمای ایبوم ، با عنوان آدرنالین و هورمون‌ها در واکنش به استرس و فواید آن در هنگام خطر و تاثیرات آن روی بدن انسان، در خدمت شما هستیم. این بخش در واقع درس چهارم از فصل نخست از مطالب علمی-پژوهشی ما در زمینه‌ی استرس و فشار روانی است که به صورت کلی شامل ۹ درس است. در درس‌های پیش به معرفی انواع استرس – واکنش به استرس و سازگاری با استرس پرداخته بودیم. کوشش ما بر این است که بتوانیم در نخستین فرصت امکان تهیه فیلم‌های آموزشی دوبله شده و پرسش‌نامه مربوط به هر بخش را به شما ارائه کنیم. هم اکنون به ارائه این درس خواهیم پرداخت. با ما تا پایان همراه باشید.
درس چهارم: محور HPA و استرس- عملکرد و تعریف
در این درسْ سیستم نوروبیولوژیک (زیست‌شناسی اعصاب) و سازوکارهای راه‌اندازی واکنش به تهدیدِ احساس‌شده را مطالعه خواهیم کرد و می‌آموزیم موقعی که مورد تهدید واقع می‌شویم (چه از سوی یک شیر خشمگین، چه در اثر یک حادثۀ جزئی) آدرِنالین چگونه در بدن عمل می‌کند. در همین آغاز به کار بگوییم که اپی‌نفرین ( = آدرنالین ) یک هورمون و تکانه عصبی است که باعث افزایش ضربان قلب ، تنگ شدن رگ‌ها ، و باز شدن راه‌هایی نفس کشیدن در زمان واکنش جنگ و گریز می‌شود.
آدرنالین و دلیل ترشح آن چیست ؟
تصور کنید وسط یک دشت ایستاده‌اید و شیری روبه‌رویتان است. نیزه‌ای دارید با نوکِ تیزی از سنگ. این شیر، با پنجه‌های دشت و دندان‌های تیزش می‌تواند شما را یک لقمۀ چپ کند. غلیان آدرنالین را در بدن خود حس می‌کنید و آماده برای نبرد، نیزه را بالا می‌آورید. شاید هم پا به فرار می‌گذارید. به این می گویند واکنش و گزینش جنگ یا گریز. در هر صورت احتمالاً در آن لحظه از خود نمی‌پرسید «این‌همه آدرِنالین از کجا آمد؟» با این حال پرسش مهمی است و می‌تواند راز بقای انسان را فاش کند.
سامانه‌ی انتقال آدرنالین نوروبیولوژیک
آدرنالین را «hypothalamic-pituitary-adrenal axis» یا محور HPA به سیستم نوروبیولوژیک بدن می‌رساند. نام محور HPA از سه جزء گرفته شده است: هیپوتالاموس، غدۀ هیپوفیز، و غدد فوق‌کلیوی. در ادامه به روشنگری درباره‌ی هرکدام از این موارد خواهیم پرداخت:
- هیپوتالاموس : هیپوتالاموس تنظیم‌کنندۀ ارشد بدن و مغز است و مرکز کنترل واکنش‌های خودکار بدن به شمار می‌آید. هیپوتالاموس در قسمت مرکزی مغز قرار دارد و زمانی که تحریک شود «عامل ترشح کورتیکوپروپین» (CRF) آزاد می‌کند تا غدۀ هیپوفیز را فعال سازد.
- هیپوفیز : غدۀ هیپوفیز، که غالباً غدۀ ارشد خوانده می‌شود، مسئول مدیریت هورمون‌ها در بدن است. این بخش مغز (که به اندازۀ یک نخود است) هورمون‌هایی آزاد می‌کند که جاهایی دیگر از بدن را تحریک کنند. برخی از این هورمون‌ها عبارتند از گونادوتروپین (هورمون محرک جنسی) و هورمون‌های رشد. هیپوفیز همچنین هورمون آدرنوکورتیکوتروپیک را جهت برانگیختن غدد فوق‌کلیوی ترشح می‌کند.
- غدد فوق کلیوی : غدد فوق‌کلیوی مانند کلاه روی کلیه‌ها قرار گرفته‌اند. کار کلیه‌ها تصفیۀ خون است و در میان بدن جای دارند. این بهترین مکان برای ترشح هورمونی است که باید تمام بدن را تحت تأثیر قرار دهد، چون کل حجم خون از کلیه‌ها رد می‌شود. غدد فوق‌کلیوی چندین هورمون ترشح می‌کند: کورتیزول، آلدوسترون و آدرنالین (که اپی‌نفرین هم نامیده شده است). این هورمون‌ها پس از آزاد شدن در کل بدن پخش می‌شوند و موجب تنظیم ضربان قلب، فشار خون، و ضرباهنگ تنفس می‌گردند.
تاثیرهای افزایش آدرنالین و هورمون‌ها در بدن
آدرنالین وقتی در جسم شما جریان می‌یابد، بدن را از چندین جهت فعال می‌کند. این هورمون قلب را تحریک می‌کند تا خون بیشتری پمپ کند. همچنین میزان تنفس بالا می‌رود تا اکسیژن بیشتری دریافت شود. آدرنالین با تنگ کردن رگ‌ها فشار خون را افزایش می‌دهد. نهایتاً رگ‌های در حال تنگ شدن، خون را از بخش‌هایی از مغز که مسئول عملکردهای عالی و پیشرفته هستند منحرف می‌سازد و قشر پیشانی را در حالت خاموشی موقت قرار می‌دهد. این عمل موجب می‌شود خونی که در حالت عادی در مغز جریان می‌داشت، با فشار به رگ‌های تنگ‌شدۀ ماهیچه‌ها منتقل شود. به‌عنوان یک نکتۀ ضمنی، به همین دلیل است که آدرنالین تزریقی (EpiPens) برای درمان واکنش‌های شدید آلرژیک به‌کار می‌رود.
فعال شدن محور HPA و خاموشی موارد غیر ضروری
وقتی محور HPA فعال می‌شود، سیستم‌های غیرضروری خاموش می‌شوند. [مثلاً] دستگاه گوارش به‌حالت خاموشی موقت درمی‌آید، چون اگر جان به جان‌آفرین تسلیم کنید، دیگر غذای خوشمزه‌ای که خورده‌اید به کارتان نمی‌آید. این خاموشی موقت شامل هضم غذا در معده، جذب مواد مغذی، و عمل دفع می‌شود. در وضعیت‌های مرگ و زندگی، بدن ممکن است محصولات نهایی را هم خارج سازد. از لحاظ فیزیولوژیکی، بدن نمی‌خواهد بیهوده انرژی‌اش را صَرف نگهداری این محصولات کند، زیرا در جای دیگری به آن نیاز دارد. ضمناً در چنین شرایطی ممکن است قادر به بیرون انداختن آب دهان نباشید، چون ترشح بزاق بخشی از فرایند خوردن است.
همه چیز درباره آدرنالین و فواید آن
معنای همۀ این‌ها چیست؟ ضربان قلب بالا می‌رود و خون بیشتری به اندام‌ها رسانده می‌شود و در عوض میزانش در مغز کاهش می‌یابد. یعنی ماهیچه‌ها انبوهی خون دریافت می‌کنند تا مقاومت شما را در برابر آسیب بیشتر کنند، زیرا خون مانند سپر عمل می‌کند. فرایندهای والای فکری خاموش می‌شود و شما بر عملکردهای فروتر و پایه‌ای‌تر متکی می‌شوید. علتش این است که وقتی دارید با یک شیر می‌جنگید احتمالاً به دانش حسابان، الکترونیک یا مهارت شطرنج نیاز ندارید.
کورتیزول ، یکی دیگر از هورمون‌هایی که از غدد فوق‌کلیوی ترشح می‌شود، قند خون را بالا می‌برد و موجب می‌شود اندام‌ها (که حالا در اثر آدرنالین سریع‌تر کار می‌کنند) به انرژی بیشتری دسترسی یابند. هورمون سوم، اولدسترون ، نمک را متعادل نگه می‌دارد. در پی ایجاد تغییرات در خون و ورود هورمون‌ها و افزایش قند، تعادل نمک خون ممکن است به هم بخورد. به‌علاوه نمک بیشتر در سیستم می‌تواند فشار خون را حتی بیشتر افزایش دهد.
نتیجه پایانی درباره تاثیرات ترشح آدرنالین
شما در خطرید و این موجب فعال شدن هیپوتالاموس می‌شود. هیپوتالاموس به هیپوفیز پیام می‌فرستد که CRF ترشح کند. CRF غدد فوق‌کلیوی را که در میانۀ بدن بر روی کلیه‌ها قرار دارند، فعال می‌کند. این غده‌ها آدرنالین، کورتیزول و آلدوسترون آزاد می‌کنند. آدرنالین (یا اپی‌نفرین) ضربان قلب شما را بالا می‌برد، فشار خون را افزایش می‌دهد، و خون را از قشر پیشانی مغز خارج می‌سازد. کورتیزول قند خون‌تان را زیاد می‌کند تا انرژی بیشتری به اندام‌های فعال برسد. آلدوسترون کمک می‌کند سطح نمک متعادل بماند. بدن شما اکنون فعال شده، قدرت بیشتری به عضلات‌تان می‌رسد، و استقامت‌تان برای مقابله با یک هجومْ بالا رفته است.
استرس حاد و مزمن و زیان‌های آن
این سیستم برای یک مبارزۀ کوتاه‌مدت طراحی شده است. یا از عامل تهدید می‌گریزید، یا با آن می‌جنگید. این شرایط موقت «اختلال استرس حاد» نام دارد. در دنیای مدرن غربی عوامل ایجاد استرس حاد می‌توانند همچنین شامل مصاحبۀ شغلی، چتربازی، یا تصادف مختصر اتومبیل باشند. در زندگی مدرن، غلبه بر چنان عوامل استرس‌زایی برای بدن دشوار است (شما نمی‌توانید به کارفرمای احتمالی آینده‌تان حین مصاحبۀ شغلی حمله کنید، یا از تصادف اتومبیل بگریزید). و زمانی که این‌گونه استرس‌ها زیاد برای‌تان پیش آید و مداوماً محور HPA را فعال کند، قلب و ماهیچه‌ها فرسوده می‌شوند و مشکلاتی چون حملۀ قلبی و اختلالات روانی به بار می‌آید.
استرس‌زاهایی که برای مدت طولانی باقی می‌مانند «عوامل مزمن استرس» خوانده می‌شوند. سطوح افزایش‌یافتۀ کورتیزول بخشی از مغز را هدف قرار می‌دهند که ایجادکنندۀ حافظۀ است. بنابراین این بخش مغز در افرادِ دچارِ استرس مزمن ممکن است فرسوده شود. به‌علاوه، بخش‌های دیگر مغز هم از قرار گرفتن در معرض نفوذ مداوم مواد شیمیایی آسیب می‌بینند.
یک نظر